آشنایی با جنبه‌های اقتصادی پرورش قارچ خوراکی

براساس اطلاعات دلیکه (1978) Delcaire بیش از 15000 نفر در سراسر جهان به طور مستقیم قارچ خوراکی تولید می‌کنند. امروزه با پیشرفت‌هایی که در زمینه پرورش قارچ صورت گرفته میزان افراد شاغل در پرورش قارچ به چندین برابر این مقدار رسیده است درآمد حاصله از پرورش قارچ خوراکی تحت‌تأثیر عوامل مختلف تولید قرار می‌گیرد. سیستمی که برای پرورش قارچ انتخاب می‌شود و همچنین نوع ساختمان و مصالح مورد استفاده در آن، میزان پیچیدگی و گرانی ماشین‌آلات و دستگاه‌های هوادهی و میزان سرمایه‌گذاری اولیه از جمله عوامل تعیین‌کننده ارزش اقتصادی قارچ خوراکی می‌باشد. پرورش قارچ امروزه هم به روش سنتی در غارهای طبیعی و معادن متروک و یا سالن‌های پلاستیکی و هم با استفاده از سیستم‌های پیشرفته هلندی با ایجاد سالن‌های بزرگ و به کارگیری ماشین‌آلات مدرن و تکنولوژی پیشرفته صورت می‌گیرد. میزان سرمایه لازم برای هر کدام از این روش‌ها و همچنین روش‌های حد واسط این دو بسیار متغیر است و بدیهی است که میزان تولید و کیفیت محصول تولید شده نیز در روش‌های مختلف متفاوت است. به همین دلیل پی بردن به میزان درآمد حاصل از پرورش قارچ خوراکی بسیار مشکل است؛ ولی در حالت کلی پرورش‌دهندگان قارچ خوراکی می‌توانند با تنظیم برنامه مناسب و اعمال مدیریت صحیح در نحوه استفاده از عوامل  تولید میزان درآمد خود را افزایش دهند.

در هر سیستم اقتصادی سرمایه‌گذاری باید به صورتی باشد که درآمد حاصله بتواند پاسخ‌گوی هزینه‌ها باشد و پس از کسر هزینه‌ها، سود معقول  ومناسبی نیز عاید سرمایه‌گذار شود. قبل از احداث یک مؤسسه پرورش قارچ باید بررسی شود که آیا مؤسسه ایجاد شده صرفه اقتصادی خواهد داشت یا نه؟ این مطلب نه تنها در مورد ایجاد یک واحد تولیدی بزرگ صدق می‌کند؛ بلکه درمورد پرورش قارچ به صورت سرگرمی یا کسب درآمد جانبی نیز صادق است. درآمد حاصله از کشت و پرورش قارچ عموماً به میزان محصول برداشته شده، کیفیت و قیمت آن بستگی کامل دارد. به همین دلیل مهارت تولیدکنندگان در افزایش کمّی و کیفی محصول، بازاریابی مناسب و دخالت در ساختار قیمت‌گذاری، تأثیر قطعی بر میزان درآمد خواهد داشت، در سیستم‌های پیشرفته تولید قارچ خوراکی هدف نهایی، تولید حداقل 70 درصد قارچ درجه یک می‌باشد. میزان محصول حاصل از یک تن کمپوست به شرح زیر طبقه‌بندی می‌شود.

تولید نامطلوب: کمتر از 135 کیلوگرم قارچ

تولید ضعیف: حدود 135 نا 175 کیلوگرم قارچ

تولید نسبتاً مطلوب: حدود 200 تا 225 کیلوگرم قارچ

تولید خوب: حدود 225 تا 250 کیلوگرم قارچ

تولید بسیار خوب: حدود 250 تا 300 کیلوگرم قارچ

تولید عالی: بیش از 350 کیلوگرم قارچ

اگر پس از رشد کامل قارچ یعنی باز شدن کلاهک عمل برداشت قارچ صورت گیرد، می‌توان حدود 50 درصد به ارقام فوق اضافه کرد. البته برداشت قارچ پس از رشد کامل باعث کاهش شدید بازار پسندی محصول خواهد شد و در صورت تمایل به افزایش محصول درجه یک میزان تولید نهایی به نحو چشمگیری کاهش خواهد یافت.

باید همواره توجه داشت که بین هزینه‌ها و درآمد سطح زیر کشت در سالن‌های کشت تناسب برقرار باشد. افزایش سطح زیرکشت در سالن‌های پرورش قارچ باعث افزایش بهره‌برداری مناسب از فضا می‌شود که طبعاً باعث افزایش درآمد نیز خواهد شد. به همین دلیل پرورش دهندگان سعی می‌کنند از حداکثر فضای موجود در سالن برای پرورش قارچ استفاده کنند. انتخاب نوع سیستم تولید معمولاً به وضع مالی تولیدکنندگان قارچ داشته و کشت و صنعت‌های بزرگ اکثراً تمایل به سرمایه‌گذاری سنگین بر روی ماشین‌آلات و دستگاه‌های مدرن دارند تا با مکانیزه کردن مراحل مختلف تولید و کاستن از نیروی انسانی موردنیاز، درآمد بیشتری را کسب نمایند و کشت و صنعت‌های کوچک در انتخاب سیستم‌های کشت سعی می‌کنند که سرمایه‌گذاری اولیه کم باشد و به منظور استفاده بهتر از امکانات موجود با تکیه بر مهارت خویش و برنامه ریزی مناسب سعی می کنند که از نظر کمّی و کیفی محصول مناسبی را تولید کنند.

استفاده از سیستم پرورش قارچ در کیسه‌های پلاستیکی و با استفاده از ساختمان‌های ارزان قیمت، کم‌هزینه‌ترین روش مدرن تولید قارچ خوراکی در مقیاس محدود می‌باشد. چنانچه کمپوست موردنیاز از مراکز تهیه کمپوست خریداری شود این سیستم می‌تواند از نظر میزان و کیفیت محصول با سیستم‌های مجهز و بهداشتی رقابت نماید. در کشورهای پیشرفه در زمینه پرورش قارچ مراکزی برای تهیه کمپوست تأسیس شده که کمپوست مورد نیاز مؤسسه‌های پرورش قارچ را تأمین می‌نمایند. به عنوان مثال در هلند قارچ کاران بزرگی وجود دارد که در هفته حدود 100  تا 200 تن کمپوست را از این مراکز خریداری می‌کنند. این موضوع باعث می‌شود که خریداران کمپوست بتوانند تمام تلاش خود را روی کاشت، داشت و برداشت بهتر محصول به کار برند و فارغ از مشکلات تهیه کمپوست بر مرغوبیت قارچ تولیدی خود بیفزایند. از طرف دیگر، مراکز تهیه کمپوست نیز تمام تلاش خود را صرف تهیه بهتر کمپوست می‌کنند و با خریداری ماشین‌آلات و تجهیزات جدید سعی می‌کنند کمپوست‌هایی را با کیفیت بالا تهیه کنند؛ ولی هنوز این روش در ایران وجود نداشته و تولیدکنندگان قارچ خود مبادرت به تهیه کمپوست موردنیاز خود می‌کنند.

امروزه بیشترین میزان محصول در کشورهای آمریکایی و اروپایی با به کارگیری روش‌های مدرن و دستگاه‌های مکانیزه تولید می‌شود. اگر چه در این کشورها قیمت ماشین‌آلات و دستگاه‌های مورد نیاز و میزان دستمزد بیشتر از کشورهای آسیایی است؛ ولی به علت بالا بودن میزان محصول تولیدی از نظر کمیت و کیفیت و همچنین بالا بودن قدرت خرید مردم در این کشورها، درآمد حاصل از محصول قارچ می‌تواند به راحتی پاسخ‌گوی هزینه تولید باشد و سود قابل توجهی نیز عاید تولیدکننده قارچ گردد.

در ایران اکثر مؤسسه‌های تولید قارچ به روش مکانیزه سنتی عمل می‌کنند. به علت بالا بودن نسبی هزینه ماشین‌آلات، گرانی تأسیسات، بالا بودن نسبی بهره بانکی و دستمزدها، گرانی هزینه حمل و نقل و بسته‌بندی، قیمت تمام شده محصول نسبتاً بالا می‌شود. تولید مراکز پرورش قارچ در ایران در حدود 9500 تن در سال می‌باشد که بخش عمده قارچ تولیدی به صورت تازه مصرف می‌شود (8000 تن) و درصد کمی نیز به صورت کنسرو یا مخلوط با سوسیس و کالباس (1500 تن) مورد استفاده قرار می‌گیرند. مشکلی که در زمینه پرورش قارچ در ایران زیاد مطرح می‌باشد بالا بودن قیمت فروش آن در مقایسه با سایر مواد پروتئینی مانند گوشت، مرغ و  ماهی می‌باشد. به عبارت بهتر در حال حاضر بالا بودن قیمت قارچ مانع اصلی فروش آن به طور گسترده در ایران می‌باشد.

پرورش قارچ دگمه‌ای در مقایسه با قارچ صدفی سرمایه‌گذاری بسیار زیادی می‌خواهد به همین دلیل می‌توان قارچ صدفی را با کمترین هزینه ممکن در مناطق روستایی پرورش داد؛ ولی قبل از پرورش قارچ صدفی باید به این نکته توجه داشت که چون ماندگاری قارچ صدفی بسیار کم می‌باشد و بعد از برداشت باید به فاصله کمی مصرف گردد. به همین دلیل، قبل از کشت قارچ باید اقدام به بازاریابی محصول نمود؛ البته می‌توان قارچ را به طرق مختلف فرآوری نمود؛ ولی فرآوری آن در سطوح کوچک و کارگاهی مقرون به صرفه نبوده و در کشت محدود بیشتر به عرضه محصول به صورت تازه به بازار توجه می‌شود. در حال حاضر، تولید قارچ صدفی در استانهای مازندران، گلستان، اصفهان و تهران به طور وسیعی در مناطق روستایی رواج یافته است.

شرایط آب و هوایی در اکثر نقاط ایران برای پرورش قارچ‌های خوراکی بسیار مساعد است که می‌توان با استفاده از این فاکتور به تولید انبوه قارچ اقدام کرد که علاوه بر مصرف داخل کشور می‌توان آن را به کشورهای حوزه خلیج فارس صادر نمود. با توجه به اینکه قارچ ماده‌ای حساس است و برای صدور به بازارهایی با مسافت نزدیک نیاز دارد و کشور ما نیز به علت نزدیکی به با زارهای مصرف منطقه می‌تواند با سایر کشورهای تولید کننده قارچ خوراکی رقابت کند.